RAMȚUNNA

                                                ~John Lalsansuok Parate

Mihriem hi rannung ang in a ruola khawsa ei na;                     

Amiruokchu, insûng tieng mihriem nunphung a chun inkhaikhin ruol lo chu ei nih. Khuote inkil êm êm, hmun tlang insampui khawpa zâu lo Thlabal khuo a chun Vunga le a sûnghai chu an khawsa a. Anni hi sûngkuo inbil êm êm lo, sûngkuo tam rak lo hi anni a, nau pathum an nei a, an nauhai chu Hminga, Ruoti le Țhuoma hai an nih. In sûng rethei ve tak an in sûngah khawm mazû an țap ti hiel khawpa rethei an nih. Sienkhawm, an insûng chu tha fân um tak, insûng inthuruol thei êm êm el hi an nih. An nauhai hlak an fel in an inngaitlâwm thei hle bawk. Khawsûng nu-le-pa tam tak in an nauhai entawn dingin an dit thei tak zet a; nau khawhlo kâwmaw deu nei hai chun Hminga hai unau saw entawn ro, ti khawp in an nauhai zîtirna’n an hmang hat hat hlak.

Ruoti hai unau chu an rethei êm leiin a unau chanpuihai chu sikûl kai nuom ve hle hai sienkhawm an rethei luot lei chun sikûl kai thei vawng ding ngirhmun a chun an um naw a; chuongchun, Ruoti ruok chu thei tawp suo chun an hang inkaitir bîk ta lem a.

An sûngkuo a an nau nuhmei neisun Ruoti chu an insûng a chun an duot thei êm êm. A țahai khawma an en lawp lawp a lo nih. Ama chu nuhmei e ti ding ni lo in a fel in thaw rin nei lo nuhmei mawngzâng tak hi a ni a. A fel ang hrim in an khawsûnga a ruolpui tlanglaktehai chun pâwl an inhâwk thei êm êm. A ruol chanpuihai chu pawl hran bîk tu khawm a nei nawh,  anachu a sikûl  kai na tienga inthlawppui ruol pahni a nei bîk a, a ruol pakhat Hnêmi chu mi rethei insûng ve tho hi a um ve a.  Sienkhawm, phawng phaw hlet  deu el hi ani a, pakhat Sangi ve chu insûng mi neinung ve deu, an chengna khuote nisienkhawm anni khawsûng a ding chun a nei deu insûng an nih.

Ruoti hai ruolhawn pathum chu an inpâwl ngei tâwl êm êm a, an fe na tieng tieng an inzui a. A pum-le-mei ti ang khawpa inzui le inkawp an nih. An inpâwl ngei tawl lei chun an insûng hai khawm lut­-in-suok na’n an inhmang tawn vawng hlak a. Sienkhawm, Sangihai inah an um vêl châng in Ruoti ruok chu an phalam thei in inhawi naw a ti lungril ruok thei khawp el a. Tûk khat chu Ruoti chu a ruolnu hai dinhmun le an insûng dinhmun chu a hang tekhi chun an ngai sie rum rum ta a, hieng hin an ngaisietna thu chu a hang in zâwt  ta a:

“Kei Thlabal lanu e,

Vunga hrai,Chawngi hrai,

Rethei hrêngthîr mî’n bun;

Țap khuo hruolhrui ang kei zam a,

Ţap lai nau ang nui,

Khawvêl min zîm ta e.” ti’n.

Ruoti chu a lungril a na thei êm êm a, khawvêl tieng a hang thlîr chang chun an rûn lum le mawi chu inhawi tak nisienkhawm a khawvêl khawsakna tieng chu a rinum a ti êm êm a nih. Ruoti chan a se tlâk hle a,  a sikûl kai na man (tution fee) hai khawm pe thei lo in um zing zing a ni leiin a ta ding khawm chun a chanhai tlâk hle bawk a nih.

Kumhai a hung thar pei chun an ruolhawn pathum chun Higher Secondary chu an hung zo ta a. An ruol lai a khawsa thei tak an ruolnu Sangi chu hun chawm lo te a chun inchûkna insâng lem bêl dingin  khawpui pan dingin an siem fel ta thut bîk el a. Inngai hle hai sien khawm an ruolnu chu khawpui pan dingin an inthla suok ta a nih.

Ruoti le a ruolnu ruok chu khawpui bêl a inchûkna insâng lem beisei nuom ve hle hai sien khawm an dinhmun chun a zo ta naw leiin an sunzawm thei ta naw a. An khuo kawl a hlak chun pâwlsawm pahni chung inchukna a um ta naw leiin sunzawmna ding an nei ta naw a, inchûkna chu an châwl san a țul el ta a nih.

Kum tâwp a hung inher ta ding chun an ruolnu an ngai êm êm Sangi chu Isu piengchampha (Christmas) hmang dingin vengtieng a hung chuongkai ding thu an hriet chun a ruolhai pahni chun an lo nghâkhla ta êm êm a. Ruoti hai khawm chu inhawi ti tak in Isu piengchampha hmang ding chun an lo in siengsa nasa khawpel.

Mimtuk thla (December) tawp tieng a hung ni chun Sangi chu an vêng Thlabal a hung tlung ding chun Ruoti le Hnêmi hai chun hlim êm êm in an lo hmuok a. Sangi chu a khawpui umna chanchin tam tak a hril hmu tawl a, a ram inhawi zie thu le khawpui mihai lo intlânsiek nasat zie le khawpuia inhlawna ding a tam zie hai a hril tawl chun an ruol pahni chun an lungrila chun beiseina le inhâwkna tam tak a pêk tawl hle a.

Isu piengchampha chu hlim le lawm tak in an țumțiek hnung chun an sûnghai le an inbiek rawn hnung in Ruoti le Hnêmi hai khawm chu an ruolnu chu khawpui Vairampur (New Delhi) tieng sinhai thaw a an sûnghai an țhangpui thei tâk duoin ti’n zuithlâk dingin an inthawk dawk ve tum tah a.

Ruoti chu an insûnga naupangtak, an nuhmei neisun a ni ang hrim chun a khât a ram țuon ding chu a sûnghaiin an ngaituo lai zingin puitling inchûkna a ni dingzie hai an chun Ruoti chu hlim tak in an inthla dawk ve tah a.

A zîng a chun Ruoti hai chu dam tak in Vairampur chu an tlung chun harsa an ti khawpel a, a khawmuol hlak an veng nêkin a lêt thum in a lum lei chun um harsa an ti ta bêk bêk a. Khawmmuol lum an tuor naw leiin damnawna’n a tlâkbuok a, an sum chawi suk chun sawt a dai tâk naw bawk leiin an harsa ta hle a. An inhluo dinghai chu a um sa nisienkhawm sin chu an duthusâm an la hmu thei naw a. An inhluona man ding leh an fâk ding hai le chun an intodel thei ta si nawh, Ruoti chu a lunngai vawrtawp leh a nun khawm thlahlel zo ta naw ding ti ang khawp in a lungril sawlna’n a rûn hlak a. Sienkhawm, an ta ding in hun rângkachak hun lawm um chu a hung inher ta thut a, sinhai an hung hmu ve ta a. An ruolnu Hnêmi chu thuomhnaw zawrna (Mall) ei ti ang hin a thawk a, Ruoti khawm chu Call Centre ah a thawk thei ve ta nghe nghe a.

Kum a hung invawi chun an thâwk khat retheina chu  tlawmin a hung inkâng ta met met a. An sûnghai khawma tlawm-a-zâwng an hang thawn thei ve ta bawk a. Kum 3 an um tling chun khawpui chu inhawi an ti ta êm êm a. A khaw phêk dung-le-vang khawm an hrut thei chun inhawi an ti nawk zuol ta êm êm, sienkhawm, a ruolnu Hnêmi chu a phawng phaw hlet ang hrim chun khawvêl inhawina chun a lo man ta a. Zu-le-sa hlim hlap chênin  a hun hai chu a hmang el tah a. Chuong chun a sinthawna tieng reng reng chun thil țhalo tam tak pawisa sum tam tak tak hlaw dawk theina ah chun a lo tlu lût ta lei chun a sûnghai chu pawisa tam tak tak dam thawn theiin, an inhai khawm chu țêklei dam in an hang bawk bîk ta el chun Ruoti nu-le-pahai chun an naunu Ruoti chu an hrietthiem naw letling êm êm el ta a. A sûnghai chun an nau nu Ruoti chu khawvêl inhawi a chênna  leiin a ruolnu Hnemi hai ințhanghrat ang in an insûng a ngaituo ta naw am a ni  aw, ti khawpin Ruoti chu an ngai maw ta hle nih.

Ruoti’n a ruolnu khawsak dan chu a mawi a ti naw hle hlak a, an sûnghai khawm an khawsak dan chiengtak in a hril nuom mang si nawh. Hnêmi chun Ruoti chu a hma anga um a, inhawi tak a um zing pum in sum tam tham tak hlaw dawk theina le an dinhmun hai suk inkângtir theitu a ni dinghai hril in a thlêm ve tah a.

Hnêmi: Bai…! Ka unau ang charin ka en che a, inhawi I ti na ding ka hril ding che..?

Ruoti :    Ruol, iem an ta a…? I mi hril nuom chu..                                                        

Hnêmi:  Enta bai, ei dinhmunhai keikhawm ka hriet a rethei tak ei ni a, keikhawm in kan  rethei ka hriet a, nangkhawm inrethei in harsatak in nih ka hmai nawh. I hrietthiem an naw bai..?

Ruoti:   Aw..,Hnêm ka hrietthiem ngei anachu…!!

Hnêmi: Ash!! bai iem anachu..i ti pei a. Tuta ka ngîrhmun hi I hmu naw a hawi ie…

Ruoti :  Ka hmu annawm ruol. I umdan angin ka um chun chu ka sûnghaiin mi hre dawk hai sien iengtin am an hmel hmu ngam tang ka ta ruol..?

Hnêmi:  Bai lungngai ding a um ṭhak lem, mi en tala’n kum tam hieng hin ka um a chu tukhawma mi hre dawk teu teu lo hai a.

Ruoti:   Kan hlauthâwng annawm, Hnêm.. hmatieng thil ding iengkhawm ei hrietlâwk thei si nawh.

Hnêmi: Bai.. I ho tet-tut thei taluo.

A ruolnu’n chuonga a thlêm a thlêm hlak lei chun ngaituona a pêk sei thei khawpel a. Ruoti ta ding chun zânmuo intuorem ngaina reng reng a um ta nawh, vawitam a khawsakdan ding ngaituona’n a hunhai a hmang hlak lei chun. Tûkkhat chu Ruoti’n “Ka ruolnu  angin um ve lang sum khawm tamtak hmu vêng ka ta retheina mithai sukdel in ka sûnghai khawm hi tuta nêk a tam lem in țhangpui thei tâng ka tih” ti’n thutlukna chu a siem el tah a.

Kum-le-ni hai a hung liem a, hun sâwt tak Ruoti a um khawhlo ve ta hnung chun natna inrik takin a hung man ta el a. Ni tam thla tamtak an enkawl hnung khawm chun iengkhawm țhathnemna taluo chu a nei thei ta naw a. Natna inriktak in a nat lai chun ringlo deuin Tirko pakhat chun a hung kan thut a, Ruoti’n a chanchin kimchang takin a lo hril chun Tirko pa lungril chu a them ta hle el a. Chu Tirko chun Ruoti kuomah chun thu tam tak a hril tah a.

Thil, hmuthei lo, a sin thaw ruok chu chieng taka hmuthei le hriet thei ang bawk chun Pathien Thlarau chun Ruoti mihriem lungril sunga chun sin a thaw a . Inngaihlutna a nei tlawm zo chun a suolzie inhmuna chun a ngaidam theitu kuom tieng chun ân fe tir a; chun, lungril hin thangpui a ngaizie a hrietsuok tah a.

Zîng nisa-suok mawi tak in thildanglam rak an sirna’n  an tlun pek naw a. Thangkawl rawnah chung tûrni an herliem khawm chun a rik phurhai a zângkhai pha chuong hek nawh . A hnuoi hringnun chu hun sawt a insuktlâi tumin, ṭapna varal kai dingin luoithli leh an sawp khawma umzie reng a nei ta nawh.

Mi fel tak ni a, an khawtlânga mi inhnar le mî ngaisâng êm êm lo ni hlak chu a chansietna lei le, a thutlûkna indiklo a hraw ta leiin Ruoti chu a nun chun a suksiet pha vawng tah a. Ruoti ta dingin hringkhuo a chan reng hi insîrin van a ur; phut thar nawk thei nisien, sienkhawm ni le thlahai chu tuiluong angin kîr rêng tum lovin an liem pek pei ta lem a…

“Tlangin mi sel naw ro,

Hieng hi maw an hril damlai thlanthim hringnun zie.

Khuonu…, za ngai la;

Ka chun ka zuo,

Mi ngaidam mawl ro aw…!

KA HRINGNUN LAM TLUONG ( BUNG- III )

                       KA HRINGNUN LAM TLUONG  ( BUNG- III )

Awleh, khanga pâwlkuo ka hangzo chun pâwlsâwm chu Tuolbul (January) kârbul tîerin kan hang lût nawk ta el a asanchu, pâwlsawm chu a tu tu khawma ei ngaipawimaw êm êm  êkhram insanṭan ei ti khawpa insiengsa hlak a ni lei chun kei ni khawm kan hang lût phawt tah a.Inchûklai chu mi parîet ang vêl chau chu kan na, mi sâwmnga anghu khawpa ri nei kan loni ve chu a nih. Chulaizing chun inphalam a um êm êm, kan ri chu a si naw thei naw chu a ni deu takin ka hriet. Hotuhai inzâderna chu kan nei ve khawpel an umlai po chun. A chângchun Hmar țawng hin ti ti kan lo sep hlak leiin kan headmaster pa’n (Vincent) mi lo ngairuok hlakin a tawp ah vel tam tak tak sap țawngin“ hmar  ṭawngin kan ṭawng ta naw ding’’ ti hi amin zîektir tawl ṭeu hlak. Chuong hang zieklai khawm chun hmar ṭawng bawkin ti ti kan la hang sep nawk pei bawk hlak. Mani ṭawnga ti ti hi a lo tluongtlam tak chu a loni ma ma a nih ie..!!

Ni a hung liempei chun pâwlsawm chu inchûkna bûk (study camp) ah chun kan hang lût nawk  ta ngeia, vângnei tlak takin kan lûtna man chu kan rolrêltu (administrator) chun ami lunginsiet tawl leiin tlawmte'n kan lût ve thei tawl a. A bûka lût chu pasal mi pathum kan na, hotuhai hal zing zing kan hlaw nasa ve thei khawpel. Lêkha tiem chu kan tha a bo ve thei hle. Zâl hmun kan hang remte hin chu kanri chu a sou-in a sou vel a, hla hlak kan hang sakin thei tawp tawpin kan khêka a hla kan sak hai hlak hresuok vawng kan nei ngai naw reng reng. Hla chângkhat kan hang sak hin hla châng dangin a hungzui nawk el hlak, kan hla hriet po kan hang sakzo hin kan in hlak țawk a, zing tho ding hlak hi chu a dei thei si tho harsa hi kan ti chem chem thei a nih.Kan tho zo naw chun tuiin an mi hung burkhum ta hin chu a tho hmasa hai nekin ei tho hmasa lem naw chau hlak. Inchûkna bûk hi a lovin hawi vang vang ngei deh. Khawsawt takin Tuolbul (January) ni 31 chun kan suok dawk ta el a, um țantirlai um peiloa suok chak êm êm hai kha khawsâwt a la um beisei tak takin an la hung țhang ta deu deu. Khang ang êm êm a inhawi kan hang ti kha chu tu chen khawma ka theinghil theilo ve pakhat a la nih.

Chuongchun, exam chu kan hang neizo ta a hun thawveng takin ka ruol țhen khat, a danga sikûl kai hai le chun kan um khâwm a, suokna ding pakhatin a nei chun kan suok na tieng tieng hin kan inzui tawl dam dam hlaka ,keinilai ngaizawngnei/lêng ding a um chun mitam taluo inlau leia lo um el rawh kan inti ngai naw a, kan lêngna ina kan um phat hlak hin kei ni le kei ni hi kan inbieka a pakhat a pakhat hin kan insuk zaktuo char char hlak a. Kan lo lêngna in tin a hai ka zuk ngaituo chun thingpui hi kan lo va hlaw rawn hman ve ngei de aw… ‘Thingpui inlum lum a ngai nawh aw’ kan hang ti a , anni chun vieng satin an hungin lum hlat chu a lo nih. Chuongchun hlim êm êmin hunhai kan lo hmang ve hlak a nih.

Êkzamna ra(class 10 result) chu a hung suok ta ding a ni ti ri hi a tam êm êm a hawphur hlak a um ve ang reng bawk, chuonga ni tam hawphur taka ka hang um khawm khan hung suok ta reng reng ngailo ring naw thutin a suok ta thut chun hlawtlingna chu kan rengin kan hang chang inruol vawng ta a. North Eastern Children’s Academy ah chun kei ni kha a sikûl hminga suok hmasatak kan ni lei khan kan hotuhai leh a sikûl neitu hai an lawm êm êma,a lawmna khawm siemin bawng an vuokthluok der a, chu bak chu nilovin kan administrator pa chun chona a siem naa chun, 1st a pass cheng 2,000 le bukhat pei ah letter mark hmu hai  chu cheng 1,000 pei tiin an tiemna ah chun cheng Rs.3,000 le certificate kan dawng seng bawk a nih.

Pâwlsawm pakhat zawm ding chun ka buoi naw ta map map a. Chongchun Pathien rem ruot ruotin Sielmat Christian Hr. Sec. School ah chun ka hang sunzawm nawk thei ta pei a. Ruolthar fel tak tak ka neipha ta hiela, ka hang kaina ah chun. Inzirtirna chu a tha thawkkhat hlea, pei naw bak bak hin hotuhai hi țhahnem an ngai thei khawpel. A sikûl hmun khawm a zâu tha hlea a thaw veng thlak hle. Chulai zing chun, sikûl kai hunsûng hai a sawt thei lei chun phiengțam a suk um thei êm êm a țin dan hun char  chu lungril a um chu a ni deu tak. Chuong chun  hun  chu a hung liem te te ta a, exam a chu a hung ni naw ta el a, khang êm êma ka pâwlsawmpahni thaw  ka lâk nat kha kan vêt naw chau chu a, ka sûnghai khawm ka suk lungril inhawi pha hle'n ka hmu a. Exam hai hungzo chun a ra(result) chu alo hung suok nawk ta a..

Khawsâwt hre mi tak ka nilai zing inchûkna tieng ngaisak lei chun ram dang ah kai dingin kan suk thluok a hung el ta a. Ruol le pai hai bulah naw chu ka hlim heu huo hi a um thei bek naw chu lo ning a tih. Ka khawsâwtna thu hiengin zaihlathu’n ka hangin awi ve ta dêm dûom a..

Kan invâksuokna hai reng reng hlak iengkhawm danglamna um silo sienkhawm, khang ang hun a lenruoldithai leh kan  chênna hrim hrim hang hang thîr chun hlimthla chau ta naw chu hmu ding a um ta sie nawh, ka khuo a suk sawt thei khawpela a chang lem chu ngainei siloin  ka khuo dam  hung sâwt thei hlak êm êm a, hril mei an nawh thlalâk hai dam ei hang en kîr te te chang lem hin chu ruol ngai hi a lo na ve hle chu a nih. Hieng hin ka hangin thlar thla ta a.. 

          Ka thlîr vela ei țunna muol an dang chuong nawh

          Nunhlui Ngaia um khawsawt asei ngei maw; 

          Lungruola lênglai ni nunhlui an chang ding

          Hril thiemin a mawi nawh, țhuva lunglêng

Turûk hin chu kan umna hai khawm a dangzo vawng ta a, sienkhawm ruol ni na ruok chu a bo thei naw a inngaina hi a suk zuol lemin ka hriet a, hun hlimlai ni hai chu an liem tah sienkhawm, ruol le hlim hunlai hai chu liem lovin nitin inngai hunah chu liemsan lovin inngaina chu a thar nawk hlak pei ta si a..

                    Ei lêngna vangkhuo an dangzo tah

                    Thang kâwlah tlaini a liem thei sie nawh

                    Lenruol tawng naw kar a sawt

                    Chung khuonu hung lêng la mi hung hnêm rawh

                    (Nunhlui)² ti’n ka ko nawk hlak.

Kei lem chu a taluoa tuol ka suokzen zen ngai nawh a, ruol pâwl ding hlak an vâng el bâkah kan umna hai a hla thei lei chun nghawk hun châng tam tak khâta in ah hang um hun ni hi a tam thei ve el si, ruolhai ei mithla’n a hmelhai chu a dawt dawtin an hung inlang țuk țuk el ta hlak si. Sienkhawm, iengthaw thei hlak ka nei si nawh an ni leh an umkhawm theina ding chun..

      Marîktea run nghâk changin lenruol ngaiin

           (Khawlam)² in um ti’n ka zawng ruoi ruoi

           Sienkhawm insakhmel tawng ding reng a um sie nawh

           Ami iengin ka hril thiem nawh.

Hlimtakin in erna reng reng khawm kan nei ngai naw a inhawi takin inthuruol thei angtakin kan inpawl diem diem hlak. Kan um khawm ta hin ruol dang êm êm chu kan ngaisak hran bek bek naw fîmthu’n kan sip el hlak a inhawi kan ti thei hle chu lo ning a tih. Hun a hung liem ta hlim thla chau naw chu hmu ding hi a um ta rak nawh. Tuchen hin khang anga kan hlim hunlai ni hai ang po po kha hmu le chên thei ding a um ta nawa,a chang tawpna tak dingin  ka ngai hlakzie le ka nuom nawkzie tiin ka hang inzâwt nawk tah a..

     Hun liem hnunghai ka hang dâwn nawn nawk hlak

          Lenruol dang reng ngai lova ei hlimlai ni

          Turnipui thangvan zawlah lêng sienla khawm,

          Zuol ang ko bangzai ka rêl thei nawh.

Khawsawt pum zingin țhen-le-ruol, sûng-le-kuo hai mâksan in inchûkna insâng lem beisei chun Vairampur (New Delhi) chu suoksan zai ka rêl tah a..

KA HRINGNUN LAM TLUONG ( BUNG-II )

^{KA HRINGNUN LAM TLUONG ( BUNG - II )}

Chuonga kan in kan insawn tâk phing chun ka sikûl kai na chu a hungin hlat el bakah,a sawrkar sikûl a ṭhatlai zing sapṭawng hmang bêk ani naw leiin sikûl danga kei bek kai dingin an mi ditpui a Hope Baptist Childern's Academy ah chun pawlli chu ka hang zawm nawk tah a. A sikûla chun naupang lêkha tieng chau inzirtir lovin Pathien thu tieng khawm ṭhang anlâk nasa ve êm êm. Kohran sikûl ani el bâkah kum tin hin kum khat ah khâr khat hi class hai lâk um lovin Chanchinṭha hrilna hun (Evangelistic week) ti hming putin a um hlaka tuipuiral tienga mi a hmangpui dingin hung chuong kaiin hun inhawi takin hmang ani hlak a nih.

Inzirtîrna hai chu mumal chun kan lâk hlak sienkhawm, tiem ding a tam thei si ka ning antelin ka nghawk thei khawpel.A bîk takin Social Studies hi chu ei zîek lût (note) hrim hrim hai hlak hi phêk tam, a tawi taka a phêkchenve la hang ni deu deu,harsa chu a harsa ka ti vang vang thei de aw..!! thabo hin ami rûn hne ve khawpel a ina tiem ding (home work) ei ti hai sikûl ah ei hang hriet naw lem hin chu ei tuor chu asa thei ham ham.Mawng chu anri zawt zawt el ti bâk chu hril ding a um rak le. Chuonga vuok tuor ding hriet sa chu a chang lem chu kekawr dâm a kawp a thuoa bun châng bo lo tuor a suknêp met annaw.!!

Ka ruolhai chu Simte le Paite deu vawng ang an na, fel ve deu chu an nih. Amiruok el chu, hnam dang le hin chu ei lungril ngaituona hi tlawmin a dang rie'n ka hriet. Sienkhawm, ruolcham umkhâwmna na hin chu a lo va hang inhawi vang vang de aw! kan pâwla a ṭhen lem chun battery acid-tui hi hmarcha hmûi leh hung chawiin kan hang lîek hem hem hin chu a va hang inhnik ṭhuor thlum ngâwi ngâwi thei deh. Khânga kan hang lîek malam lai zing chun titi kan sep lai chun ka ruolpa pakhat chun "Thla khat a vawikhat bek hi ei suongkhaw sien chu phieng a ṭhuo fai deu ding ana maw..?" a ti a. Keikhawm chu ieng a  var bêk bêk ka lo ni naw bawk inti var ve deu chun ka nu bul ah chun ka ruolpa thu hril ang deu chun  ka hang lâk sawng ta ngeia ka nu chun ''i la va hang inthlaw lawm lawm de maw eh, i suong a khaw chun ṭhang  a tîm ie aw..'' tiin a mi dawn chun ka ruolpa khawm kha lo var lo ve deu chu a lo ni ding a nih. Sikûl ah hin kan hang vir nuom ziet el chu buhuom khawm kan la chip ngawng ngawng el hlak a nih.

Ka Sikûl kaina chu khawngkhat taka ngaituo chun anhawi ka ti khawpel a sienkhawm, hnam dang antam el bak ah a tam lem chu simte ṭawng hmang a nitak lei chun a simte ṭawnghai ei thiem naw bawk leh zuk changkang metna ding an ku bêkin ka hriet naw leiin a danga insawn kan beisei nâwk el ta a.

Pawlruk chu kan in le inhnei deu a hung inhawng thar North Easter Children's Academy ti a chun ka van sawn nawk ta a. A sikûl chu a la sâwt naw leiin inchûklai kan tlawm khawpela inzirtirna khawnga an mi thahnein an mi enkai hne êm êm a keikhawm, hma ka sâwn pha takzetin kan hriet. Borûk tieng pang a chun ka thla a ngamin anhawi ka ti ta hle. Sienkhawm ka lekha inchûk ve hlak hi chu a thiem pawla ṭhang nêk  nêkin a thiem naw pawl a ankhai nei nei hi ka ni char char deu zing.

Awle, kum a hung invawi peia pawlriet chu ka hang thaw ve ta ngeia chu khawm chun titak êm êm a ruol el na hrim hrim hi ka nei ngai naw a ruol laia an fuol met hai hi ka lo el hlaka. Lekha hi tiem zen zenlo hun anbichil hi ka nghâk ang reng hin ka um hlak a nih. Hun a hung inbichil tak tak ta hin chu hun awl ka lo nei hai dam ka mithla’n a hungin lang suok uor uor deu ran, lungril le taksa chu a lo sawl nuom a nih. Exam a hung tlung ta ngei chun lekhabu pahni dam hi vawikhatin ka enkukal zek zek khawpa ka um hlak chu anhawi naw chei chei khawpel. Pawlkuo ka hang sir chun tlawmin titakna ka nei deu hret ta a, zing dar 3:30am damin alarm ka buotsei a chuongchun kan pawla khawm a thiemtak ka va niphâk naw khawma a lu tieng met chu ka ni ve thei ta pei a. 

Khanga lekha tlawma ei hang thaw ve lai zing chun hmanglo derin lungril hung sukin ti tlangval ve hun a hun tlung ta ngei chu ṭha ti kha ei zuk nei ve ta sên buoithlak deuin zaksi ṭatin. Lungril ngaituona kha chu anlo phurfai chu ani ie.. ei zuk dit ngawi ngawi bawk si anhmel ei hang hmu hlakin inzak a um ei ti nawk deu.Khanglai hun vel kha chu ning intel umtak inhawi deu lai ve ni si a nih. Tûk khat chu job card thawzo inlawi ṭintieng chun ringlo deu chun ka hang hmu chu kan lap vel zâk el a, ka bawngtuthaw'n  ka va tuk naw chau a nih. Khanga ami zuk liemsan ta chun inlap lungril inchawm kawthlawk vel chun bu a mi suk nghei pha der.A ienga a mi hriet êm êm hlak khawm kha nilo. Dit ei nei hin chu a lo buoithlak khawpel ie..

Kâr iemani zat a hung inher chun Isu thi ni a champha (Good Friday) a zantieng inthim ta uoi uoi chun kan hang inhmu ta ngeia ei naupang deu hlek bawk leh hril ding mumal khawm inhrelo zuk hril ding hlak chun zuk hril dan ding hlak lan hre bawklo, kha zan anga hunṭha um ta loin a thlawl ta der a.

Chu a zantieng chu a boruok an hawi khawpela a sûn a ru a suor lei chun a boruok innem chei’n thlifîm chun a mi muot hieu hieu a,chu laizinga ka suongtuona mithla,ka mang rama khawm chun ka  mang phâk lo hrim hrim ang chun kan hang  inhmatawn ta khuk ela.Khang ang lawm lawm a hmelṭha le ṭawngkam thiemtak chun ami hang biek vel chun ka lungril ka ngaituona chu a muotkuor vawngel ta a.Hril ding hril ngamlo invai êm êm in ka ṭumthla ta khawng khawnga.. Sienkhawm, hieng hin thu ka hangin zâwt dêt ta a.

Zantîeng virtli’n a mi sêmlai khan

Nangin iengtinam i mi ngai

Ka hmangai ang che’n mi hmangai ve’m?

Ka hmngaina che hi ka damsuong a ding a nih.

Hun le ni liemin nun in tienlai anchang a, sienkhawm, lunglaiah a hlui thei sinawh. A tawp a tawp a chun hienghin ka lungril ka siem fel ta a.

Aw ka hmangai

Lung damin liem el rawh

Hrilhei kei tlinglo ni el sien

Ka dawnzo nawh

Nang ngai lunglêng hi

Khanga duthusâm tlinglo taka ka chêt lak ve dan kha ka ngaituo chun ka lo zei naw deu bawk leh ka che siet met ta lei chun hieng hin a changhnina ding chun ka hang inzâwt nawk ta a..

Aw lungmawl, ka di parte ka ṭhe ding

Tinkim dâwn zai I rêl naw maw;

Kei chu nau ang ṭaplai ka bâng thei nawh

Ka ṭunna tlang an dang ding hi.

Chu zan chu Changȇr thlalir zan/ârkai zan chun kan gate lai a chun ka ṭhunga a thlavar ka awi lai chun naupang khêk rawl leh thil ri dang dang khawm chun ami suk khawsâwt khawpel a. Vâl lungmawl ngaituona ami  chawk tho a, a sat hin a sa tluk tluk el chu a nih.A hma tiemin ka hang thlîr kir chun hun le ni herliem zing sienlakhawm a ma ngai hi puonang ka bang thei chuong si nawh.A sakhmel tawng ding hlak chun lungmawl a tho nawkpei ka ring bawk si a.Sienkhawm,a hmel hmu chu ka thlakhla êm êm hlak si.Chuong chun kei le kei ka hangin dêng nawk ta peia..

Chung sawrthla a hung êng hin

Nang ngaiin suilung kan vai maw;

I sakhmel tawng changin hai ang a mawl

Zankhat hmel hmu lovin lai khum ka bêl ngam nawh.

Thil dang reng reng khawm ngaituona ami pek thei nawa a ma anga ka lunglai hluo zo tu ding khang hunlai khan pakhat khawm hi an um naw hrim hrim .Sienkhawm, a ma hlak chu chuonga suk intuo rem dan hlak um ta si lo chun a rauthla bek sienginrempui ding chun duthu ka la sâm ta lem pei a..

Ka ngaina che ansang leiin

I rauthla bek pawm ka nuom

Nang ang siengmit thla a châm an um nawh

Nang ngaiin laituol ka lêng nawk hlak ie!

Duthusamin iengkhawm ṭhathnem a nei nawpei pum zing lai chun pawlkuo chu ka hangzo nawk ta phawt a………………………

KA HRINGNUN LAM TLUONG ( BUNG - I )

                                          KA HRINGNUN  LAM  TLUONG  ( BUNG - I )

                                           - John Lalsansuok Parate   

                 

Kum 1984 Thlazing (August) ni 4 in ka nu le pa an in nei a, ka pa hming chu  Hranghminglien Parate ka nu Rebeck Lalmuonpui hai  an ni a. Senvon khaw suok kan nih.Ka nu le pa'n lungril ngaituona inthûk tak,an ni anga rimsi taka um ding an mi phal naw  leiin hma tieng a inchûkna tieng pang a ruol kan ban ve theina ding tiin rimsik in huomin nei le nei lovin ka nu le pa chun Rengkai-ah kum 1992 khan an mi lo chuongkaipui ve ta a. Ka pu Lalremkhum Sinate hai in hmuna in nghatin chuong chun kan hung khawsa tung pei a nih. Kum 1993 Thlaphal (November)  ni 12 zing 4:30am khan Pathien malsâwmna dawngin ka pa le ka nu hai inkâr ah an nau laia an nau pasal neisun ni dingin ka hung insienga. Nau pasal nei talo dinga inring a an um chu ringlo takin pasalte niin khuo ka lo hung hmu ve ta a; ka pa'n a mi lawm taluo leiin bawng pahni kein ami lo lawm fûk zet ka nih.

Unau piengpui pathum neiin a naupang tak ka ni nghe nghe.Ka unaupui hai chu senvon-ah piengin,kei ruok chu Rengkhawpui-ah pieng le seilien ka nih.Pathien ṭhuoina zarin kan suongkuo chu retheite ni inlang khawm kan nei tawk tawk a chun kan hlim ve êm êm hlak. Ka nu le pa hai an in ngeiin nupa hlim thei tak an niin ka hriet.Chuong ang bawk chun unau khawm inhmangai ve êm êm el kan nih.

Pathien mawlsâwmna a fâk a va fâk el theilo ding tam tak kei ma chunga hin hangin sût chet chet chun ka nu le pa hai tieng ka pu le pi hai ve ve hi an nau hai hi Pathien ṭi mi tak,khawvêl hlimhlap chêna inkeibal tu khawm an um in ka hmu nawa, keia ding tak chun kan siengna rûn lum,rûn mawi hi hnuoia ka rothillai chun a hlu tak ve pakhat chu ani ve el awm.

Naupang sikûl kai thei ruol ka niin Rengkai Govt. High Sikûl ah ka kaia, ka ṭap der luotin zingkâr sikûl vawithumlai ka thaw a kei ka leiin ka Chunga nu khawm kumkhat pâwl sawn lovin ka suk châm pha hiel a nih.Hun a hung liem pei chun pawlkhat chu ka hang thaw ta ngeia leh, nu le pa hai ṭhahnem ngaina ûksak hrim hrimlo khan a chang leh sikûl kai peiloa in a hang um mei mei kha ka nuom thei khawpel.

Hun a hung fe peia tûk khat chu ring naw tieng deiin vartak kan suo ta nghe nghe a, ka kekawr chu an zawng khawma hmu intakna ding deu tiin mansa suongah chun ka lo thup ta ngei a. Thaw fûklo deu chun ka sûnghai po chun an hang dap kuol an hang dap kuol chun mansa a chun a kai peilo pa kekawr chu an mi hmudawk pêk ta hlau el a. Darkar tam a um tâk naw leiin inhmaw deuin ka ni naunu Thari chun amin siemtir a, inhnu deuiin sikûl chu ka la va kai  tho a nih. Chuong ang bawk chun, sikûl kai peilo chung thu a chun a vawihnina dingin ka hang kai pei naw nawk ta ngeia.Chu zet chun dawha insuona hrim hrim um ta lovin ka pa chun Pherhnungkherin a mi hrem ta nghe nghe a nih.Ka lo va hangin thlaw lawm lawm ngei deh!!

Khawsak dan a hung danga um na a dangtâk lei chun, mâni in nghet neia khawsa kan ni naw leiin in thla tin leiman chawiin kan hluo a.Fâk fawm zawng kan ni ang hrim chun khawsakna a harsa dit le inhnar nei hunlai tak kan ni bawk.Kan nu le pa hai lungril kan lo va suk sawl awm ngei de aw..!!

Kum le ni hai a hungin herpei chun Pathien remruot thiem kan chungah chun (Rimsik in huomin nei le nei lovin ka nu le pa hai an lo tumru ve na chu) Pathienin a malsâwmna chun hung hnawtzui peiin  kum 1998 chun ka piengna Rengkhawpui khawsung a vek chun in hmun chu kan lo nei ve thei ta a, tu rûk hin chun mani in lum sung ngeia khawsa thei ve kan ni tah.

Khawsakna tieng ka thlîr phat phat chun rinumtaka mihai anga neinung taka khawsa kan ni naw lei hin a mawlsâwmna ka tiem seng naw zie a min ngaituotir tâwp thei ngai nawh. Rev. H.P. Runremthang a hla phuok  LALPA MI ŢHUOI DAN

"Tiena Jakob khuolzin angin

Saruok elin kan pên suok a;

Tu ruok hin chu I malsâwmna,

Ka tiem khawmin Lalpa, ka tiem sêng nawh."

   Hi hla thu hi changtin hin ami hne êm êm khawpela a ma chan ang hi ka chanah a tlung ve ni'n ka hrieta a hla khawm ka zal zatin ngaithla'n amin awiin hlaktu tak ani hlak.Harsa taka khawsa kan ni leiin ka hringnun lam tluong ka lo pal ta chinah chun thil tam tak inchûk le hriet ka nei tlawmte hang târlang zawk ka tih.

1.Rimsikna a Hmangaina - Hausa kan ni naw a, pasitak kan nih ti ka hrieta chuonglai zingah chun keia hin tamtak a min ngaituo tir hlak chu..Rimsi tak a ka lo seilien ve na chun mi dinhmun hrethiem pui theina lungril neia, mi hmangai êm êm a lungril ka hang nei thei dam chu ka ta ding chun malsâwmna pakhat ve chu a lo nih. Mi nei nungtak tak ei chengna khawvêla um haiin mi anrethei ti mit ngeiin lo va hmu hai sien khawm, a tak ramtak tak a chun an lungril ngaituo ve ang chu van tem sin phak kher dingin ring a um nawh.Vawitam tak ka nu bulah kan zâwt vet hlak chu tu chena " Nu ka hlimin ka vang lawm êm êm de aw... in hmun ei hang neia, ma ni in lum ngeia ei hang cheng thei ta dam hi maw..nu...?" tiin. Mi in hluo chun "suok dawt el ta ro" ti hi inlau a um êm êm, nuom pawnga in hluo ding hang zawng chu a awl ai naw dingziet le lungril a sawl ding ziet chu ka hmei lul nawh. Rimsitak taka um (kan dinhmun anga) in le lo neilo thlatin leiman chawia chenghai ka hmu hin chu ka hmangaiin ka lainatna hi a hung sukzuol nawk hlak chu a nih ie..

2.Hrietthiemna - Ka chienlai chun iengtak tak ka lo ngaisak ve kher ngai hran nawh a;sung le kuo hai kan in ah an hung tlung ding ti hriet chang chun ( zak si deu ruoi chun) beiseina lientak lo neiin ka lo um ve hlak ti chun 'hmuom thlum man ding' hlaw rek el ding tiin ka lo tuong thei khawpel.Tuchena ka pa chung chara mi ka papui Thangparthuom lem chun mi duot a duot  Bawia ti hmingin a mi ko hlak ka nih. A hung ding ti ri ka hang hriet chang chun ( aw, ka fâkthei kung a hung nawk ta ding ani chuh) ti hielin ka lo nghâkhla thei  êm êm el. Fâk thei ani hrim hrim chun du naw hi ka nei vang ve khawpel.Chu bak khawm chu nilo, in sunga a duâm tak ka ni hlak a,pakhat chau dit tawk ngailo u haiin pakhat annei chun kei chun pathum bêk ti lungril ka put a. Fiemthu'n "Nuhmei khawm pakhat chau dittâwk lovin pahni nei  i tih" ti khawpa fâkthei du le lo duâm ka nih.

Chuong ang pei chun kei ka anga du du fa phâklo ngirhmun anga mi tam tak ka kâwl le kieng vela um hai ( mi fâkthei inhnar tawk naupang) ka hmu phat chun ka chienlaia ka lo um ve danhai a min ngaituo suoktir hlaka chu taka inthawkpei chun hrietthiemna neiin ka nei ang tâwk tâwkin tiktlai takin naupang ka hmu chun zuk inchâwkpêk/pêk el na lungril ka hung nei thei  pha hiel  a nih.

3.THILṬI UM - In sung inhawi tak inthuruolna in sung chu thil dang po po neka inhawi laia ka lo ngai le ka hriet pakhat ve  a nih.Asanchuh, in sung anhawi chun ei lungril po po a suk inhawi vawnga, khawlai hmun hmun a suokin ngaituo nei hlak inla khawm in sung insel inhal a um chun ei thil thaw lunglût takin thaw theilo in lungril a kap tlat hlak.In sung ei hlimin ei inpâwl ei hohlim dam dam hin chu hnuoi vânram ti hiel thei khawpa ka lo ngai ve a nih.Siengkhawm, in sung inthruol thei tak ni hlakin um hlak sien khawm pasietna leiin in sung  khawm buoina chi hrang hrang harsatna a siem hlak leiin ṭi a um takzet a nih.

Uday Park, South Extension Part-2
New Delhi